Publikacje
Narody tracąc pamięć, tracą życie
DR STANISŁAW A. BOGACZEWICZ
z Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN – KŚZpNP we Wrocławiu
w rozmowie z Tomaszem Białaszczykiem
Dla kogo 19 stycznia 1999 powstał Instytut Pamięci Narodowej?
SAB Powstanie przed ponad dwudziestu laty Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu niewątpliwie daje podstawę do podjęcia prób ogólnej refleksji nad działalnością instytucji, która wbrew wielu trudnościom i zawirowaniom – niekiedy również kontrowersjom - na trwale wpisała się w świadomość społeczeństwa polskiego. Kwestią zasługująca na podkreślenie jest fakt, iż przejęcie przez Instytut u początku jego istnienia dokumentów pozostających dotąd w zasobach archiwów służb specjalnych, stworzyło niespotykaną dotychczas możliwość pełniejszego i bardziej dogłębnego poznania i zrozumienia najnowszych dziejów Polski oraz obnażenia represyjności narzuconego jej systemu politycznego.
Czy w tym czasie Instytut był reorganizowany?
SAB Pomimo występujących w okresie istnienia Instytutu zmianom strukturalnym, organizacyjnym oraz personalnym, zwykle pragnął on dążyć do realizacji wyznaczonej mu przez prawodawcę misji. Zawarta została ona we wstępie do ustawy z 18 grudnia 1998 r., w którym wskazano na motywy powołania do życia nowej instytucji. Stanowiły je:
- zachowanie pamięci o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II wojny światowej i po jej zakończeniu;
- patriotyczne tradycje zmagań Narodu Polskiego z okupantami, nazizmem i komunizmem;
- czyny obywateli dokonywane na rzecz niepodległego bytu Państwa polskiego i w obronie wolności oraz godności ludzkiej;
- obowiązek ścigania zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodni wojennych;
- a także powinność zadośćuczynienia przez nasze państwo wszystkim pokrzywdzonym przez państwo łamiące prawa człowieka.
Jednocześnie w ustawie nakreślono chronologiczne ramy zainteresowań naukowo-badawczych i edukacyjnych oraz działalności pionu prokuratorskiego IPN – od 1 IX 1939 r. do 31 VII 1990 r., czyli od dnia wybuchu II wojny światowej do dnia tzw. rozformowania Służby Bezpieczeństwa – aparatu represji stojącego na straży systemu komunistycznego w Polsce.
Istotne zmiany w działalności Instytutu przyniósł rok 2016, w którym na mocy korekty ustawy o IPN, w oparciu o sugestie ustawodawcy i historyków dokonano istotnych zmian strukturalnych powołując do życia nowe biura oraz poszerzając okres zainteresowań poszczególnych pionów o represje i zbrodnie komunistyczne popełnione wobec narodu polskiego od 8 listopada 1917 r. – czyli od dnia opanowania przez oddziały bolszewickie Pałacu Zimowego i zwycięstwa rewolucji październikowej w Rosji. Jednocześnie wzbogacono wówczas zakres funkcji badawczych i edukacyjnych IPN o okres porozbiorowy – okres zbrojnych i politycznych zmagań oraz ofiar wielu pokoleń dążących do odzyskanie przez Rzeczpospolitą niepodległości.
Dla wielu Polaków instytut to głównie piecza nad archiwami oraz działalność wydawnicza i edukacyjna.
SAB Koncentrując uwagę na aktywności Biura Edukacji Narodowej, należy uznać komplementarność działań obecnych w ramach struktury IPN pionów: - Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; - Biura Lustracyjnego; Archiwum IPN, - Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa; - Biura Poszukiwań i Identyfikacji; - Biura Badań Historycznych. Jednocześnie podkreślić należy współpracę osób zatrudnionych w tym biurze z innymi pionami, częste współdziałanie, a także wzajemną wymianę doświadczeń i wiedzy nabywanej podczas realizacji własnych prac badawczych i przeprowadzanych żmudnych kwerend.
Edukacyjna działalność IPN koncentrując się na upowszechnianiu wiedzy dotyczącej porozbiorowych i najnowszych dziejów Polski wpisuje się w całokształt działań – które poza formacją intelektualną i przekazaniem wiedzy historycznej służyć mają umacnianiu tożsamości narodowej oraz w kształtowaniu w społeczeństwie polskim w kraju i poza jego granicami, postaw patriotycznych – propaństwowych i proobywatelskich. To zadanie Instytut realizuje współpracując z organami władzy publicznej oraz instytucjami państwowymi, ze szkołami różnych szczebli oraz z wieloma uczelniami, z placówkami oświatowymi i kulturalnymi, ze stowarzyszeniami i z fundacjami oraz innymi organizacjami pozarządowymi, ze środkami masowego przekazu, a także polskimi organizacjami i instytucjami emigracyjnymi etc.
Działania ogólnopolskie czy lokalne przynoszą najwięcej korzyści?
SAB Pracownicy Biura Edukacji Narodowej poza organizacją konferencji oraz szkoleń, wygłaszaniem wykładów i referatów – w których prezentują rezultaty swych badań, przygotowują publikacje i wystawy oraz infografiki, pokazy filmów – a także uczestniczą w ich powstaniu, organizują konkursy oraz debaty etc. Często te przedsięwzięcia o charakterze – projektów centralnych i autorskich inicjatyw lokalnych - przy zastosowaniu różnych form, towarzyszą uroczystym obchodom upamiętniającym podniosłe wydarzenia i rocznice historyczne. Przykładowo wspomnieć należy tu: Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu, Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”, Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej oraz rocznice wybuchu: Powstania Warszawskiego i II wojny światowej; odzyskania przez Polskę niepodległości, podpisania porozumień społecznych w okresie karnawału Solidarności, wprowadzenia stanu wojennego etc.
Do dzisiaj trwają projekty związane z jubileuszem 100-lecia odzyskania niepodległości.
SAB Nie sposób w krótkim wywodzie przedstawić mnogości inicjatyw edukacyjnych podejmowanych przez Instytut Pamięci Narodowej podczas dwudziestu lat jego istnienia. Niewątpliwie wymowną ilustracją bogactwa i różnorodności tych działań może być realizacja ważkiego wyzwanie postawionego przed pracownikami Instytutu w związku z 100. rocznicą odzyskania przez Polskę Niepodległości. Rangę tego wydarzenia podkreślono przez uchwalenie przez parlament RP w dniu 7 kwietnia 2017 r. „Ustawy o Narodowych Obchodach Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej”, których zakończenie przewidziano na 2021 r. Wskazany czasokres podkreślić miał fakt, iż wybicie się Polski na niepodległość nie było jednorodnym aktem, lecz złożonym procesem ofiarnych działań społeczeństwa, bohaterskiej walce oręża polskiego i aktywności dyplomacji polskiej na arenie międzynarodowej.
Dodać jednocześnie należy, iż ową tradycję wyrastającą z polskich powstań narodowowyzwoleńczych schyłku wieku XVIII i wieku XIX oraz walk Polaków na frontach I wojny światowej, kontynuowali obrońcy wolności Ojczyzny w okresie II wojny światowej oraz w okresie rządów komunistycznych w Polsce – zarówno żołnierze wyklęci – niezłomni, jak i uczestnicy masowych protestów w latach 1946, 1956, 1968, 1970, 1976, 1980-89. Ten charakterystyczny dla Polaków gen wolności, uzewnętrzniony w zbiorowym działaniu doprowadził do upadku systemu komunistycznego w Polsce i transformacji ustrojowej zainicjowanej w 1989 roku. Owe przyczynowo – skutkowe zależności i analogie staraliśmy się wykazywać podejmując różnorodne inicjatywy edukacyjne nawiązujące do 100 rocznicy odzyskania niepodległości, umieszczając je w ogólniejszym kontekście historycznym zmagań kilku pokoleń Polaków o wolną Ojczyznę.
W przypadku aktywności Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej we Wrocławiu w odniesieniu do przywołanej rocznicy – co zbiegło się z pełnieniem funkcji naczelnika przez dr. Tomasza Gałwiaczka - wspomnieć należy realizowany na terenie Dolnego Śląska i Opolszczyzny centralny projekt: „Akademia Niepodległości”. Temu wydarzeniu towarzyszył również „Biało-czerwony konwój” wystawy pt. „Ojcowie Niepodległości”. Ponadto wrocławski OBEN zorganizował dla nauczycieli i wychowawców reprezentujących różne typy szkół i ośrodków cykl szkoleń zatytułowanych „Zmagania o niepodległość Rzeczypospolitej do listopada 1918 r. oraz budowa struktur państwa i wojny o granice Rzeczypospolitej”. Tym razem odstąpiono od wcześniej przyjętej formy stacjonarnych zajęć, na rzecz seminarium wyjazdowego zorganizowanego w Otmuchowie i w Nysie w dniach 19 -22 kwietnia 2018 r. Kontynuując tę inicjatywę, podobne szkolenie zorganizowano w dniach 31 maja – 2 czerwca w roku następnym. Wówczas jego uczestnicy mieli sposobność pobytu w Wambierzycach, Kłodzku i Srebrnej Górze. Opinie podsumowujące te przedsięwzięcia zdają się wskazywać, iż przyjęta forma spełniła oczekiwania nauczycieli i wychowawców, tym bardziej – iż według ich słów w istotnym stopniu przyczynia się również do bliższego poznania historii regionu.
Godnym podkreślenia jest fakt, iż w szkoleniach tych uczestniczyli również wychowawcy - funkcjonariusze Służby Więziennej, współpracujący z OBEN we Wrocławiu w organizacji na terenie dolnośląskich jednostek penitencjarnych różnorodnych zajęć edukacyjno-readaptacyjnych dla osób odbywających tamże kary więzienia. Dodać należy, że ta trwająca już wiele lat współpraca sformalizowana została 20 XII 2018 r. podpisaniem stosownej umowy między Oddziałem IPN we Wrocławiu a Okręgowym Inspektoratem Służby Więziennej.
Czy oddział wrocławski ma swój własny wkład w uczczeniu rocznicy odzyskania niepodległości?
SAB Rzeczywiście działalność wystawiennicza towarzyszy Instytutowi Pamięci Narodowej od początku jego istnienia. W nawiązaniu do tematyki niepodległościowej przygotowaliśmy wystawy plenerowe. Wernisaż pierwszej z nich zatytułowanej „Semper Fidelis. Walki o Lwów 1918–1919”, który miał miejsce w Warszawie w dniu 20 XI 2018 r. zainaugurował Centralny Projekt Edukacyjny IPN „Walki o granice Rzeczypospolitej 1918–1922”. Kolejna – „Z dala od bursztynowego brzegu…” - upamiętnić miała 100. rocznicę utworzenia Flotylli Pińskiej” i jej udział oraz udział jej marynarzy w walkach o wolność Polski zarówno w czasie wojny polsko- bolszewickiej, jak i w czasie II wojny światowej oraz tworzenie żeglugi śródlądowej na Odrze po zakończeniu wojny. Wystawa zaś „Tryumphus Poloniae …” – prezentowała wybrane wydarzenia z dziejów oręża polskiego w oparciu o dzieła polskiego malarstwa historycznego i batalistycznego XX wieku. Niektóre z nich z merytorycznym komentarzem zaprezentowano również w ramach wydania puzzli edukacyjnych.
W symboliczny sposób spoiła okres odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. z wolnościowymi przemianami lat osiemdziesiątych XX wieku wystawa „Sługa Boży Ks. Aleksander Zienkiewicz (1910- 1995) duchowy testament”. Powstała ona w 2019 r. w ramach współpracy OBEN we Wrocławiu z Biurem Postulatorskim Archidiecezji Wrocławskiej. W osobie zaprezentowanego na wystawie i pochodzącego z Wileńszczyzny i przybyłego na Dolny Śląsk kapłana ogniskowały się historyczne doświadczenia wielu Polaków żyjących w XX wieku. To przedsięwzięcie, jedno z wielu dotychczas realizowanych we współpracy z przedstawicielami dolnośląskiego Kościoła, to efekt sformalizowania współpracy między Instytutem Pamięci Narodowej a Archidiecezją Wrocławską, co nastąpiło 10 XII 2018 r. poprzez akt podpisania listu intencyjnego przez dr. Jarosława Szarka – prezesa IPN i ks. abp. Józefa Kupnego – metropolity wrocławskiego.
We współczesnej kulturze nad słowem pisanym i mówionym dominuje przekaz filmowy.
SAB Tak w istocie jest. Posiadając świadomość rangi obrazu – w procesie nauczania i przekazu wiedzy historycznej pracownicy wrocławskiego Biuro Edukacji Narodowej w nawiązaniu do wcześniejszych udanych w tym względzie inicjatyw, mieli w ostatnim czasie udział w powstaniu filmu dokumentalnego „Sylwetki Niepodległości” w reżyserii Marcina Bradke oraz wydaniu na płycie DVD filmu tegoż reżysera z 2009 r. „Buntownicy”. Swoistego rodzaju suplementem do filmu, była publikacja komiksu historycznego: Niepokorni. Konspiracyjna organizacja harcerska „Jednostka Sokołów” autorstwa dr. Tomasza Gałwiaczka i Damiana Banasza.
Czyli wasza działalność podąża za potrzebami młodzieży.
SAB Ależ oczywiście. W naszym zespole jest wiele kompetentnych osób dla których komputery i smartfony, aplikacje i programy wspierające proces edukacji i nauczania są codziennym instrumentem wykonywania obowiązków służbowych. Ja należę jednak do pokolenia doceniającego bardziej tradycyjne sposoby propagowania wiedzy i kształtowania sposobu postrzegania rzeczywistości. Służy temu na przykład współpraca z niezależnym wrocławskim Teatrem Arka, który od 2019 r. nosi imię zmarłej w tym samym roku swej twórczyni i założycielki Renaty Jasińskiej. Wyrazem tego twórczego współdziałania są spektakle: "Karla", "Czas patriotów – Karolina Lanckorońska" i "Rodzina- Cud nad Wisłą". Dodam, iż wykorzystanie tej właśnie formy wyrazu artystycznego, ukierunkowanego na fascynatów sztuki teatralnej w rożnym wieku, poza walorem edukacyjnym, skłania odbiorców do pogłębionej refleksji nad tematyką spektakli. Bogactwem wystawianych spektakli jest fakt, iż nie ograniczają się tylko i wyłącznie do konwencji typowych przedstawień dramatycznych. Współtworzą je zarówno wypowiadane monologi i dialogi, śpiew i taniec, pantomima i gra marionetek. Dopełnieniem tych „dzieł teatralnych” jest zarówno niekonwencjonalna scenografia i kostiumy autorskie, jak i tło muzyczne, gra świateł i efekty specjalne, a zatarcie granicy między sceną a widownią, angażując widza – czyni z niego współtwórcę przedstawienia. Nawiązując do przedstawień poświęconych prof. Karolinie Lanckorońskiej - należy żywić nadzieję, iż przyczynią się one do przybliżenia szerszemu gronu miłośników teatru osoby, która pomimo swych niewątpliwych dla Polski zasług, w dalszym ciągu nie jest znana ogółowi społeczeństwa.
Czy pandemia ograniczyła waszą aktywność?
SAB Niestety zamierzenia edukacyjne OBEN we Wrocławiu planowane na 2020 r. z powodu ograniczeń wynikających ze stanu pandemii nie mogły być w pełni zrealizowane. Godny podkreślenia jest jednakże udział IPN w obchodach 40 rocznicy powstania NSZZ „Solidarność”. Sztandarowym przedsięwzięciem nawiązującym do tego wydarzenia było uczestnictwo pracowników wrocławskiego Oddziału IPN w ogólnopolskim projekcie przygotowania wystawy „Tu rodziła się Solidarność”, która ilustrować miała masowy charakter strajków w lecie 1980 r. Poszczególne części wystawy ilustrowały wydarzenia ogólnopolskie, regionalne i lokalne – co stanowić miało przypomnienie, iż zwycięstwo „Solidarności” było dziełem wielu milionów, często nieznanych z imienia i nazwiska osób. Miejsca ekspozycji tworzyły w Polsce swoistego rodzaju „ Biało-czerwony szlak” wiodący do Warszawy, gdzie 28 sierpnia b.r. miał miejsce wernisaż ogółu regionalnych mutacji wystawy.
Jaka jest przyszłość działalności edukacyjnej IPN?
SAB Z doświadczeń wielu lat mej pracy w IPN, rodzi się obraz wskazujący na konieczność kontynuacji wzmożonych i pogłębionych – z zastosowaniem nowych form i rozwiązań technicznych - działań zmierzających do podnoszenia wiedzy i kształtowania świadomości historycznej polskiego społeczeństwa. Realizując ustawową misję pracownicy IPN nie są w stanie - ze względu na szczupłość kadr - dotrzeć do szerokiego i różnorodnego kręgu odbiorców reprezentowanego przez poszczególne klasy, szkoły, biblioteki, domy kultury etc. Dlatego zachodzi konieczność przekazywania wiedzy historycznej - poprzez szkolenie określonych kręgów osób - liderów, reprezentujących wszelkie instytucje odpowiedzialne za szeroko rozumiany proces edukacji ogółu społeczeństwa. Jesteśmy gotowi podjąć to wyzwanie. Instytucje i osoby chętne do nawiązania z nami bliższej współpracy pragnę odesłać na strony internetowe Oddziału IPN we Wrocławiu, gdzie prezentowany jest bogaty zakres działań pionu edukacyjnego IPN, z uwzględnieniem autorskich projektów dolnośląskich
Życzę zatem powodzenia, rozwoju i dziękuję za rozmowę.
Tytuł: Tukidydes z Aten (471/460 – 404/393 p.n.e.)